hhBest – Sinds 1996

Sante Brun

n de inleiding van het vijfde (en laatste) deel van zijn romancyclus M, over het leven van Benito Mussolini en zijn fascisme, maakt Antonio Scurati bijna als een soort terzijde de opmerking, dat Il Duce direct na zijn afzetting als Leider van fascistisch Italië nog niet in de gaten heeft dat hem het lot wacht van elke dictator: het nekschot. Grote delen van Scurati’s tekst zou je kunnen opvatten als een waarschuwing aan de dictators van deze wereld, en degenen in  Italië die wellicht would be dictators zijn. In de allerlaatste zin van het boek zegt Scurati over zichzelf: ‘Er is niets aan te doen, ik ben als de dieren: ik voel wat voor weer eraan komt.’

Mussolini is in juli 1943 niet alleen afgezet maar ook gearresteerd, en op een korvet van de marine onderweg naar het eilandje Ponza in de Tyrrheense Zee, het eiland dat op dat moment nog diende als verbanningsoord van dissidenten, mensen die waren geïnterneerd omdat ze kritiek hadden op het toenmalig fascistisch regime van Italië.

Tijdens het afdalen van een trapje om aan land te komen verzet hij zich. ‘Ik wil er niet af, ik wil er niet af!’  roept hij, maar zijn wil is geen wet meer, hij moet. Hij komt in een klein hutje terecht zonder meubilair, een meelevende bewaker brengt hem een oud matras, en denkt zelfs aan de 61^ste verjaardag van Il Duce, 29 juli en ‘verrast’ hem met twee rijpe perziken.

Het vijfde deel van M. heet La Fine e il Principio, Het einde en het begin: het einde van de Tweede Wereldoorlog en het begin van een vrij en democratisch Italië. Hoewel Scurati zich weinig illusies maakt: tegen het einde van het boek merkt hij op dat inmiddels alweer hier en daar de bronzen borstbeelden van Il Duce worden afgestoft.

Als gebruikelijk is het motto van dit deel ook weer: dit is een roman, maar de inhoud berust volledig op het Staatsarchief van de Italiaanse republiek in Rome.

Na Ponza wordt Mussolini overgebracht naar een klooster op de Gran Sasso, vanwaar hij op 12 september wordt ’ontvoerd’ met een Duits vliegtuig, bestuurd door Otto Skorzeny. Dan begint een zwerftocht die Mussolini naar München brengt en naar de Wolfschanze voor een gesprek met Hitler. Intussen spreken de medewerkers van Hitler, zoals Joseph Goebbels, openlijk over Il Duce als een niet meer serieus te nemen mislukkeling; hij krijgt het advies zijn bewind voort te zetten in de vorm van een eigen republiek, gevestigd in een grote villa aan het Comomeer. Van daaruit gaat hij soms op tournee, onder andere naar Milaan, waar het allemaal begon.

Terwijl de Italiaanse soldaten die Hitler moesten helpen in Duitsland geïnterneerd worden en dwangarbeid verrichten, en de opmars van het Rode Leger niet te stuiten is, begint in Italië een burgeroorlog. Scurati beperkt zich daarbij tot de stad Milaan, bakermat van het fascisme waar nu de fascistische strijdgroepen en de socialistisch-communistische partizanen over en weer elkaars mensen voor het executiepeleton zetten – onderwijl verzorgen de ook al onophoudelijk oprukkende Britten en Amerikanen de massale ‘tapijtbomendementen’ die Milaan voor een groot deel in de as leggen. En dragen de Wehrmacht en de SS het hunne bij aan de tragedie, onder meer door het wegvoeren van de laatste Italiaanse joden.

Maar Mussolini speelt intussen een beetje dictatortje met zijn republiekje, terwijl hij zich vrijwel onzichtbaar houdt,  moedeloos en depressief en doodziek; hij beklaagt zich heftig tegenover zijn trouwe vriendin, Clara Petacci, over Italië, over de fascisten, over de koning, over de Duitsers. ‘Als ik niet ik was, maar een gewoon iemand, dan zou ik allang de loop van een revolver tegen mijn slaap hebben gehouden’, schrijft hij aan haar, een opmerking die de gemoedstoestand en de eigendunk van Il Duce goed samenvat.

In uiterste detaillering beschrijft Scurati in de laatste hoofdstukken de laatste uren van Mussolini, van Clara Petacci, en van zijn naaste medewerkers, na verwarrende autoritten langs de westkant van het Comomeer, bedoeld om Mussolini en getrouwen naar Zwitserland te laten vluchten, inclusief een lachwekkende verkleedpartij voor Il Duce. Vergeefs. De pantserwagen waarin Mussolini zit wordt tegengehouden door een groep partizanen; een van hen, bijgenaamd Bill, ontdekt wie de dronken man in dat veel te grote pak is; hij  zegt: ‘Benito Mussolini, ik arresteer u, uit naam van het Italiaanse volk.’

Daarna wordt het onduidelijk, Mussolini wordt vermoedelijk verhoord en veroordeeld in een nabij gemeentehuis en de volgende middag, samen met Clara en zijn gerarchi geëxecuteerd, hoe, daarover is in het archief niets te vinden. Dus ook niet over een nekschot.

Wel zien we dat de lijken naar Milaan worden gebracht en daar op Piazza Loreto op de stoep gegooid, waar onmiddellijk een menigte opduikt die de lijken bespuugt, beürineerd, bepoept. ‘Ze zijn vergeten dat ze kort daarvoor nog hebben staan juichen ‘Duce, Duce, Duce,’ aldus Scurati. Daarna worden ze aan hun voeten opgehangen bij een in aanbouw zijnd tankstation. Een priester beklimt een trap om de rok van Petacci om haar naakte onderlijf te binden.

Hiermee komt een einde aan een schitterend project dat in 2018 begon met het verschijnen van het eerste deel – toen had Italië nog een normale regering, inmiddels is er een deel extreemrechtse en zelfs deels neofascistische regering aan de macht, die kort na haar aantreden voorkwam dat Scurati op 25 april 2024, bevrijdingsdag in Italië, op de staatsradio een artikel met daarin de zinsnede ‘de val van de fascistische dictatuur’, zou voorlezen. Een artikel dat prompt in veel kranten en tijdschriften, zowel in Italië als daarbuiten, werd gepubliceerd.

Voorpagina hhBest